Pojęcia z epok na test historycznoliteracki na maturę z polskiego

Młoda Polska

• Dekadentyzm: Postawa charakteryzująca się poczuciem schyłkowości, bezradnością, smutkiem, marazmem i brakiem wiary w wartości. Przykładem jest wiersz „Koniec wieku XIX” Kazimierza Przerwy-Tetmajera.
• Chłopomania: Fascynacja artystów, zwłaszcza krakowskich, życiem wiejskim i folklorem. Było to jednak spojrzenie powierzchowne, idealizujące wieś jako miejsce zdrowia i zabawy, pomijające ciężką pracę. Przykład można zaobserwować w „Weselu” Stanisława Wyspiańskiego.
• Impresjonizm: Nurt skupiający się na odzwierciedlaniu krótkotrwałych, zmysłowych wrażeń, często w opisach pejzaży. Charakteryzuje się muzycznością, synestezją, wyrazami dźwiękonaśladowczymi oraz rozmytymi, pastelowymi barwami. Opisy przyrody w „Chłopach” są przykładem impresjonizmu.
• Ekspresjonizm: Poetyka wyrażająca głębokie, często mroczne przeżycia wewnętrzne, bunt i krzyk. Skupia się na opisywaniu scen gwałtownych i nacechowanych emocjonalnie, jak w hymnach Jana Kasprowicza czy w scenie kłótni Boryny z Antkiem w „Chłopach”.
• Symbolizm: Poetyka odwołująca się do symboli w celu prowadzenia gry z czytelnikiem. Przykładem są sonety „Krzak dzikiej róży” Kasprowicza oraz symbolika postaci, przedmiotów i wydarzeń w „Weselu”.
• Psychizacja pejzażu: Opis przyrody, który odzwierciedla wewnętrzne przeżycia i stan duszy bohatera lub poety. Widoczne jest to w utworze „Deszcz jesienny” Leopolda Staffa.

Dwudziestolecie Międzywojenne

• Futuryzm: Nurt artystyczny zafascynowany przyszłością.
• Awangarda: Poezja nowoczesna, która porzuciła romantyczne wzorce i zainteresowała się człowiekiem jako częścią masy oraz życiem miejskim. Awangarda krakowska fascynowała się hasłem „Miasto, Masa, Maszyna”.
• Psychologizm: Pogłębione badanie ludzkiej psychiki i motywacji w literaturze. Przykładem jest powieść „Granica” Zofii Nałkowskiej.
• Kreacjonizm: Tworzenie w literaturze nierealnych, fantastycznych światów i wizji przyszłości. Reprezentowany przez dzieła Witkacego („Szewcy”), Brunona Schulza („Sklepy cynamonowe”) czy Franza Kafki („Proces”).
• Katastrofizm: Nurt wyrażający przeczucie nadchodzącej apokalipsy i dziejowej zmiany na gorsze, obecny zwłaszcza w drugiej połowie lat 30.. Mistrzami tego nurtu byli m.in. Józef Czechowicz i Czesław Miłosz.

Okres Wojny i Okupacji

• Literatura łagrowa i okupacyjna: Utwory literackie (poezja, proza) związane z doświadczeniami Polaków w czasie wojny, okupacji oraz w obozach. Przykłady to opowiadania Tadeusza Borowskiego i „Inny świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego.
• Człowiek zlagrowany: Produkt systemu totalitarnego III Rzeszy; człowiek, który w obozie koncentracyjnym jest gotów wyrzec się wartości, by przetrwać, nawet kosztem innych.
• Człowiek złagrowany: Produkt sowieckiego systemu łagrów; również dąży do przetrwania kosztem innych, ale dodatkowo kształtowany jest na „homo sovieticus” – człowieka pozbawionego wolnej woli, niepotrafiącego podejmować samodzielnych decyzji.
• Tyrteizm: Poezja zagrzewająca do walki, nawiązująca do starożytnego poety Tyrteusza, który swoją twórczością motywował Spartan.
• Dehumanizacja i Reifikacja: Dehumanizacja to odczłowieczanie, pozbawianie ludzi prawa do bycia ludźmi (np. przez nadawanie numerów). Reifikacja to urzeczowienie, traktowanie człowieka jak materiału (np. wykorzystywanie włosów czy skóry ludzkiej).
• Pokolenie Kolumbów: Określenie pokolenia ludzi urodzonych około 1920 roku, których młodość przypadła na czas II wojny światowej. Należeli do niego m.in. Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Gajcy i Tadeusz Różewicz.
• Apokalipsa spełniona: Określenie na literaturę opisującą wojnę jako spełnienie katastroficznych wizji, które pojawiały się w twórczości artystów przed 1939 rokiem.

Literatura Współczesna (Powojenna)

• Egzystencjalizm: System filozoficzny obecny np. w „Dżumie” Alberta Camusa, zakładający, że człowiek jest osamotniony w świecie i skazany na walkę ze złem. Heroizm polega na podejmowaniu tej walki niezależnie od wyniku.
• Postmodernizm: Szerokie zjawisko kulturowe, w którym dochodzi do mieszania się kultury wysokiej z masową, a w sztuce pojawia się ironia i eklektyzm (zapożyczanie z różnych stylów).
• Intertekstualność: Świadome nawiązywanie w jednym tekście do innych tekstów kultury, np. wierszy do obrazów (ekfraza) lub utworów literackich do innych dzieł.
• Eklektyzm: Mieszanie się różnych nurtów i gatunków; w dzisiejszych czasach popularne są jednocześnie fantastyka, reportaże, biografie i literatura faktu.
• Realizm: Nurt, który zyskuje na popularności, polegający na realistycznym podejściu i odzwierciedlaniu rzeczywistości w literaturze czy kinie