Człowiek Wobec Totalitaryzmu: Przegląd Kluczowych Lektur Maturalnych

Jednym z najczęściej pojawiających się tematów na maturze z języka polskiego jest motyw systemów totalitarnych oraz losy jednostki uwikłanej w mechanizmy zniewolenia. Aby dobrze przygotować się do egzaminu (zarówno próbnego, jak i majowego), warto przypomnieć sobie cztery fundamentalne dzieła, które w różny sposób realizują ten topos.

Oto zestawienie lektur, które stanowią doskonałą bazę argumentacyjną do tematów o wolności, buncie i godności ludzkiej.

1. „Dziady cz. III” – Adam Mickiewicz

Choć dramat ten osadzony jest w realiach XIX-wiecznych zaborów, doskonale wpisuje się w tematykę jednostki walczącej z opresyjnym systemem.

• Kontekst: Martyrologia młodzieży polskiej prześladowanej przez carski reżim (uosabiany przez Senatora Nowosilcowa).
• Postawa Jednostki: Konrad (Gustaw) to symbol buntu totalnego. W „Wielkiej Improwizacji” nie tylko sprzeciwia się zaborcy, ale wyzywa na pojedynek samego Boga, żądając „rządu dusz”. Jego postawa jest prometejska – gotów jest cierpieć za miliony, by przynieść narodowi wolność. Choć kończy na zesłaniu, jego duchowy opór jest świadectwem niezgody na tyranię.

2. „Inny świat” – Gustaw Herling-Grudziński

Literatura łagrowa to wstrząsające świadectwo funkcjonowania systemu sowieckiego, którego celem było stworzenie „homo sovieticus” – człowieka bezwolnego i całkowicie posłusznego.

• Postawa Jednostki: Michaił Kostylew to postać tragiczna i heroiczna zarazem. Młody komunista, który trafił do łagru za czytanie „zakazanej” literatury, podejmuje dramatyczną walkę o zachowanie podmiotowości.
• Akt Buntu: Codzienne opalanie ręki w ogniu, by uniknąć pracy na rzecz systemu, nie jest tylko aktem samookaleczenia. To desperacka manifestacja wolnej woli – dowód na to, że system nie zdołał go całkowicie złamać i uprzedmiotowić. Ostatecznym aktem jego niezależności staje się samobójstwo w obliczu groźby wywózki na Kołymę.

3. „Rok 1984” – George Orwell

Klasyczna antyutopia, która obnaża mechanizmy działania państwa totalitarnego, opartego na inwigilacji, nowomowie i niszczeniu historii.

• Postawa Jednostki: Winston Smith próbuje ocalić resztki swojego człowieczeństwa poprzez drobne akty nieposłuszeństwa: prowadzenie pamiętnika (zachowanie własnych myśli i języka) oraz zakazany romans z Julią.
• Tragizm: W przeciwieństwie do Kostylewa czy Konrada, bunt Winstona kończy się klęską. Poddany torturom w Ministerstwie Miłości, zostaje „przerobiony” i ostatecznie szczerze pokochuje Wielkiego Brata. To przestroga przed systemem, który potrafi zniszczyć człowieka nie tylko fizycznie, ale i psychicznie.

4. „Dżuma” – Albert Camus

Powieść-parabola, którą można odczytywać wielowarstwowo – także jako metaforę wojny, okupacji i totalitaryzmu.

• Analogia: Zamknięte miasto Oran, izolacja, getta, masowe groby i wszechobecny strach to obrazy tożsame z życiem w państwie totalitarnym. Choroba wymusza na ludziach bierność i posłuszeństwo.
• Postawa Jednostki: Doktor Rieux i Jean Tarrou reprezentują postawę aktywnego sprzeciwu. Organizują oddziały sanitarne, nie godząc się na bierność wobec zła. Ich walka, choć może wydawać się syzyfowa, jest wyrazem „zwykłej ludzkiej uczciwości” i niezgody na absurdalny wyrok śmierci ciążący na mieszkańcach.

Wnioski Maturalne

Analizując te utwory, warto zwrócić uwagę na wspólny mianownik: wolność to odpowiedzialność. Systemy totalitarne żerują na ludzkiej chęci ucieczki od decyzyjności (jak pisał Erich Fromm w „Ucieczce od wolności”). Bohaterowie, którzy decydują się na bunt – czy to Konrad, Kostylew, czy Rieux – biorą na siebie ciężar odpowiedzialności, broniąc tym samym godności człowieka.