Epoki literackie do matury z polskiego w skrócie (bardziej co powtórzyć lub zwrócić uwagę)

1. Antyk (do V w. n.e.)

Główne idee:

• Dwa źródła kultury europejskiej:
  • Antyk grecko-rzymski – mitologia, filozofia, rozwój literatury.
  • Antyk judeochrześcijański – Biblia jako fundament duchowości i wartości moralnych.
• Filozofia antyczna – stoicyzm (opanowanie emocji), epikureizm (unikanie cierpienia), platonizm (świat idei), arystotelizm (tragedia, katharsis).
• Gatunki literackie: tragedia antyczna, epos (np. „Iliada”, „Odyseja”).
• Dzieła kluczowe:
  • „Antygona” Sofoklesa – konflikt tragiczny między prawem boskim a ludzkim.
  • „Mitologia” Jana Parandowskiego (wybrane mity).
  • Biblia (fragmenty Starego i Nowego Testamentu).

2. Średniowiecze (V – XV w.)

Główne idee:

• Teocentryzm – podporządkowanie życia Bogu i Kościołowi.
• Hierarchiczność społeczeństwa – system feudalny.
• Anonimowość autorów – twórczość dla chwały Boga (ad maiorem Dei gloriam).
• Wzorce osobowe:
  • Święty asceta (św. Aleksy).
  • Idealny rycerz (Roland z „Pieśni o Rolandzie”).
  • Władca chrześcijański (Karol Wielki).
• Motywy:
  • Danse macabre (taniec śmierci – „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”).
  • Kult Maryjny („Bogurodzica”).
• Dzieła kluczowe:
  • „Bogurodzica” – najstarszy polski tekst literacki.
  • „Pieśń o Rolandzie” – etos rycerski.
  • „Lament Świętokrzyski” – motyw cierpiącej Matki Bożej.

3. Renesans (XVI w.)

Główne idee:

• Humanizm – „Człowiek jest miarą wszechrzeczy” (Protagoras).
• Odrodzenie antyku – fascynacja kulturą grecko-rzymską.
• Reformacja – krytyka Kościoła, powstanie nowych odłamów chrześcijaństwa.
• Gatunki literackie: dramat humanistyczny, pieśni, fraszki.
• Motywy:
  • Utopia – wizja idealnego społeczeństwa.
  • Patriotyzm – miłość do ojczyzny w twórczości Jana Kochanowskiego.
• Dzieła kluczowe:
  • Jan Kochanowski – „Treny”, „Fraszki”, „Pieśni”.
  • William Szekspir – „Makbet” (tragiczna walka o władzę).

4. Barok (XVII w.)

Główne idee:

• Kontrastowe nurty literackie:
  • Poezja dworska – styl bogaty w metafory i koncepty.
  • Poezja metafizyczna – refleksja nad przemijaniem i śmiercią.
• Sarmatyzm – kultura polskiej szlachty, patriotyzm, tradycja.
• Motywy:
  • Przemijanie i marność życia („Vanitas vanitatum”).
  • Mistycyzm – kontakt z Bogiem.
• Dzieła kluczowe:
  • Jan Chryzostom Pasek – „Pamiętniki”.
  • Daniel Naborowski – poezja metafizyczna.

5. Oświecenie (XVIII w.)

Główne idee:

• Racjonalizm (wolterianizm) i empiryzm (Locke).
• Dydaktyzm literatury – pouczanie i wychowywanie społeczeństwa.
• Publicystyka polityczna – Sejm Czteroletni, Konstytucja 3 Maja.
• Gatunki literackie: bajka, satyra, komedia.
• Dzieła kluczowe:
  • Ignacy Krasicki – „Bajki i satyry”.
  • Hugo Kołłątaj – publicystyka reform społecznych.

6. Romantyzm (XIX w.)

Główne idee:

• Emocjonalność i indywidualizm – bohater romantyczny jako buntownik.
• Mesjanizm narodowy – Polska jako Chrystus narodów.
• Ludowość i mistycyzm – fascynacja folklorem i irracjonalnością.
• Gatunki literackie: ballada, dramat romantyczny, powieść poetycka.
• Motywy:
  • Nieszczęśliwa miłość.
  • Walka o niepodległość.
• Dzieła kluczowe:
  • Adam Mickiewicz – „Dziady” cz. III, „Konrad Wallenrod”.
  • Juliusz Słowacki – „Kordian”.

7. Pozytywizm (2. poł. XIX w.)

Główne idee:

• Praca organiczna i praca u podstaw – rozwój społeczeństwa przez edukację.
• Realizm i naturalizm – wierne odwzorowanie rzeczywistości.
• Gatunki literackie: powieść realistyczna, nowela.
• Dzieła kluczowe:
  • Bolesław Prus – „Lalka”.
  • Eliza Orzeszkowa – „Nad Niemnem”.

8. Młoda Polska (1890-1918)

Główne idee:

• Dekadentyzm – poczucie kryzysu wartości.
• Impresjonizm, symbolizm, ekspresjonizm – nowe formy wyrazu.
• Sztuka dla sztuki – niezależność sztuki od dydaktyki.
• Gatunki literackie: dramat symboliczny, poezja nastrojowa.
• Motywy:
  • Chłopomania – fascynacja kulturą ludową.
  • Konflikt pokoleń.
• Dzieła kluczowe:
  • Stanisław Wyspiański – „Wesele” (dramat symboliczny).

9. Dwudziestolecie międzywojenne (1918–1939)

Główne idee:

• Nowoczesność i eksperymenty literackie – poszukiwanie nowych form wyrazu.
• Rozwój awangardy – odrzucenie tradycyjnych schematów literackich.
• Reakcja na I wojnę światową – pesymizm, katastrofizm, refleksja nad losem człowieka.
• Polska niepodległa – rozwój kultury, literatury i nowych kierunków artystycznych.

Nurty literackie i ideowe:

• Katastrofizm – pesymistyczna wizja świata (np. poezja Józefa Czechowicza).
• Awangarda Krakowska – eksperymenty z językiem poetyckim, dążenie do „poezji czystej” (Tadeusz Peiper, Julian Przyboś).
• Skamander – grupa poetycka odrzucająca martyrologię na rzecz codzienności i humoru (Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński, Jan Lechoń).
• Literatura społeczna – powieści realistyczne opisujące życie różnych warstw społecznych.
• Futuryzm – fascynacja nowoczesnością, maszynami, miastem (Bruno Jasieński).

Gatunki literackie:

• Powieść psychologiczna – analiza ludzkiej psychiki (np. „Granica” Zofii Nałkowskiej).
• Reportaż literacki – obiektywne przedstawianie rzeczywistości (np. Melchior Wańkowicz).
• Dramat ekspresjonistyczny – nowe formy teatru, symbolika (Stanisław Ignacy Witkiewicz).

Motywy:

• Nowoczesność i cywilizacja – rola technologii i miast w życiu człowieka.
• Kryzys wartości – zagubienie jednostki w świecie po wojnie.
• Nierówności społeczne – kontrast między bogatymi i biednymi.
• Eksperymenty formalne – łamanie zasad klasycznej literatury.

Dzieła kluczowe:

• Julian Tuwim – „Do krytyków”, „Mieszkańcy” (poezja Skamandra, codzienność, humor).
• Zofia Nałkowska – „Granica” (powieść psychologiczna, analiza moralności).
• Bruno Schulz – „Sklepy cynamonowe” (proza poetycka, symbolizm).
• Stanisław Ignacy Witkiewicz – „Szewcy” (dramat ekspresjonistyczny, katastrofizm).
• Stefan Żeromski – „Przedwiośnie” (rozczarowanie odzyskaną niepodległością).